Rak szlachetny (Astacus astacus L.) od wieków był charakterystycznym składnikiem fauny rzek i jezior w Polsce. Zasiedlał większość ekosystemów wodnych na obszarze całego kraju. Jednak od połowy lat 30-tych XX wieku liczebność raków w wodach zaczęła stopniowo maleć. Obecnie jest jednym z gatunków rodzimych bezkręgowców, których tempo zanikania w ostatnich dziesięcioleciach wskazuje na realną możliwość utraty go w ekosystemach wodnych Polski. Zagrożeniem dla gatunku są zmiany w jego naturalnych siedliskach oraz choroba zwana dżumą raczą. Ponadto wypierany jest przez inne gatunki inwazyjne.

Jednym z głównych czynników wpływających na ustępowanie gatunku jest chemizacja rolnictwa i melioracje. Początek  tego procesu przypada na lata 70-te XX. w., gdy na większości obszarów leśnych i rolnych powszechnie stosowano środki owadobójcze. W krótkim czasie wraz z wodami opadowymi dostały się do wód powierzchniowych związki chemiczne powodując m. in.: śnięcia raków. W efekcie w większości rzek Lubelszczyzny rak szlachetny praktycznie wyginął. Było to widoczne zwłaszcza w południowo-wschodniej Polsce w makroregionach: Wyżyna Lubelska, Polesie Zachodnie i Roztocze.W tym czasie podjęto również prace regulacyjno-melioracyjne, które spowodowały znaczne obniżenie poziomu wody we wszystkich rzekach i strumieniach. Następstwem tych działań było odsłonięcie korzeni nadbrzeżnych drzew,  pod którymi raki znajdowały naturalne kryjówki.

Najskuteczniejszym sposobem ratowania populacji raka szlachetnego jest czynna ochrona, a konkretnie restytucja gatunku. Zabieg ten polega na przenoszeniu osobników z miejsc jego występowania, spełniających określone wymagania do miejsc, które po starannym wyselekcjonowaniu, dają gwarancje trwałego bytowania gatunku w nowych stanowiskach.

PGW Wody Polskie, Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Lublinie w 2020 r. wdrożył  projekt odtworzenia i utrwalania populacji raka szlachetnego w rzekach Lubelszczyzny i Podlasia. W pierwszej kolejności wytypowano kilkanaście potencjalnych obiektów spełniających warunki siedliskowe dla bytowania niniejszego gatunku. Spośród ocenianych komponentów analizowano: charakter hydro-morfologiczny, cechy fizyko-chemiczne wody oraz wybrane składniki struktur biocenoz wodnych. W wyniku przeprowadzonej retrospekcji wytypowano trzy rzeki: Włodawka i Krzemianka w miejscowości Suchawa oraz Liwiec w miejscowości Pruszyn.  

Pod koniec października 2020 roku wprowadzono do ww. rzek 600 sztuk młodych  i dorosłych  osobników.  Przed wpuszczeniem raki zostały poddane procesowi adaptacji do nowych warunków siedliskowych, będąc kilkakrotnie zanurzane w wodzie przed bezpośrednim wpuszczeniem. Materiał biologiczny został pozyskany z wylęgarni specjalizującej się w rozrodzie raka szlachetnego. Osobniki zostały dostarczone we właściwych warunkach spełniających wymagania behawioralne gatunku.

Działania te odbyły się pod nadzorem przyrodniczym dr Marcina Kolejko - eksperta RZGW w Lublinie, dr Witolda Strużyńskiego - Katedra Biologii Środowiska Zwierząt SGGW w Warszawie oraz pracowników Zarządu Zlewni w Białej Podlaskiej i Sokołowie Podlaskim.

Pierwsze prace monitoringowe, mające na celu ocenę efektywności wprowadzenia osobników raka szlachetnego do nowych siedlisk przeprowadzono tuż po ich wpuszczeniu do wybranych odcinków wskazanych rzek. Miało to miejsce pod koniec listopada 2020 roku. Wówczas obserwacje wizualne dały wymierne efekty, bowiem na wszystkich stanowiskach stwierdzono aktywność raków. Osobniki obserwowano wśród roślinności zanurzonej, kamieni oraz w miejscach zbutwiałych fragmentów drzew.

Prace obserwacyjne wznowiono w 2021 roku w sezonie wiosenno-letnim w miesiącach maj-lipiec. Ocenie poddano aktualne warunki siedliskowe oraz występowanie osobników gatunku w poszczególnych mikrosiedliskach. Ogólna wypadkowa oceny warunków siedliskowych na wszystkich stanowiskach dla występowania gatunku jest bardzo dobra. Podczas obserwacji stwierdzono, iż materiałem brzegów rzeki jest ziemia natomiast dno koryta pokrywa piasek. Miejscami fragmentarycznie kumulują się osady organiczne. Brzegi rzek charakteruzują się stabilnym podcięciem. Struktura roślinności na stokach brzegów jest prosta, niestety szczyt brzegów charakteryzuje się brakiem występowania zakrzewień i zadrzewień. Dominującym typem roślinności jest flora zanurzona wąsko- i szerokolistna. Przepływ wody ma charakter gładki. W rzece Liwiec poniżej miejsca wsiedlenia jest mały sztucznie utworzony próg rzeczny z niewielkim bystrzem. Na wszystkich odcinkach brzegi posiadają dość  łagodny profil. Z budowli wodnych występuje jedynie średniej wielkości most na Liwcu oraz jaz na Włodawce.

Podczas niniejszego monitoringu stwierdzono niewielką aktywność raków szlachetnych, należy jednak zaznaczyć, iż  pilotażowe badania miały charakter retrospekcyjny  i przeprowadzone były w dzień. Niemniej jednak we wszystkich rzekach stwierdzono w sumie 6 osobników na powierzchniach miejsc zaraczenia. Prace nad efektem wsiedlenia gatunku prowadzone są nadal z wykorzystaniem rakówek (pułapki rakowe) z ekspozycją nocną.

Wstępne wyniki odłowów kontrolnych świadczą o zasadności wykonanego zabiegu reintrodukcji tego rzadkiego i chronionego gatunku, a także wskazują szansę na pełne zaadoptowanie się raków do nowych warunków, a w przyszłości na odbudowę populacji.

Monitoring raka szlachetnego na rz. Włodawka:

Monitoring raka szlachetnego na rz. Liwiec: